Urlop w górach to doskonała okazja, aby bliżej poznać niezwykle bogaty oraz interesujący folklor góralski. Był on kształtowany na przestrzeni wielu lat i jest spokrewniony z kulturą wszystkich krain karpackich. Oznacza to, że podhalański folklor, z którym spotkamy się w Zakopanym, ma w sobie cos z tradycji słowackiej, bałkańskiej, ale również madziarskiej. W tym artykule omówimy najważniejsze elementy składające się na niezwykły folklor góralski.
Gwara podhalańska
Ważnym elementem góralskiej kultury jest oczywiście regionalny język, czyli po prostu gwara. W Zakopanym i na terenie Podhala spotkamy się z gwarą podhalańską. Jak powstała owa gwara? Została ukształtowana przez dwa podstawowe czynniki. Z jednej strony są to naleciałości związane z innymi krainami karpackimi, głównie ze Słowacją, ale również z językiem niemieckim, który był na tych terenach powszechnie wykorzystywany podczas zaborów – Podhale znajdowało się w zaborze austriackim. Dodatkowo, gwara podhalańska ma duży związek ze staropolskim językiem. Kraina ta ze względu na swoją lokalizację przez wiele lat była odizolowana od innych części naszego kraju. To sprawiło, że słowa, które dawno wyszły z użycia w języku polskim zachowały się na Podhalu i są nadal obecne w gwarze podhalańskiej.
Gwara podhalańska jest bardzo istotnym elementem kształtującym tożsamość tutejszej ludności. Choć zdecydowana większość rodowitych Podhalan i Podhalanek zna współczesny język polski, to między sobą wciąż porozumiewają się gwarą, która jest przyswajana także przez dzieci, dzięki czemu wciąż jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Niektóre restauracje w Zakopanym i w okolicach dbają o lokalne nazwy potraw w menu i witają swoich gości staropolskim pozdrowieniem.
Podhalańskie stroje
Nieodzownym elementem folkloru góralskiego są także regionalne stroje. Obowiązkowym elementem stroju każdego górala podhalańskiego jest kłobuk, czyli charakterystyczny kapelusz przyozdobiony muszelkami. W roli ozdoby występować mogły również drobne elementy kości zwierząt. Na tułów górale zakładają koszulę o kroju poncza i cuchę, czyli ciemną kurtkę. Nogi okrywają portki sukienne. Ozdobą jest pas bacowski, zwany również juhaskim lub zbójnickim. W chłodniejsze dni górali ogrzewa kożuch wykonany z preparowanych skór. No i buty, czyli tradycyjne kierpce.
Góralki na swojej głowie często noszą zawiązki. Są to prostokątne chusty z wyszywanymi zdobieniami typowymi dla podhalańskiej kultury. Tułów okrywają długie koszule lniane, bluzki lub kaftany. Istotnym elementem stroju podhalańskiej góralki jest także gorset często zdobiony motywami ostu i szarotki. Tradycyjnym elementem stroju kobiet na Podhalu są spódnice lniane lub odświętne z perkali, taft i adamaszków. Na stopy zakładane były dziergane pońcochy i kierpce. Podhalańska biżuteria kobieca to przede wszystkim naszyjniki z koralowca. Biorąc pod uwagę, że koralowiec był drogi i trudnodostępny, jego imitację wykonywano ze szklanych paciorków, ale również z chleba.
Ważnym elementem ozdobnym pojawiającym się na strojach podhalańskich jest parzenica. To ozdobny ornament hafciarski, który stosuje się przede wszystkim na spodniach. Parzenica jest jednak wszech obecnie spotykanym symbolem Podhala – jest widoczna na różnorodnych ozdobach, meblach, pamiątkach, serkach góralskich, a nawet w herbach miast.
Góralska muzyka i tańce
Spędzając urlop na Podhalu na pewno spotkasz się z regionalną muzyką, która jest puszczana niemal w każdej karczmie zachowanej w góralskim stylu. Jak powstawała taka muzyka? Codzienne wędrówki po górach oraz prowadzenie owiec z jednej hali na drugą na pewno dłużyło się juhasom, którzy chcieli w jakiś sposób urozmaicić sobie ten czas. W związku z tym podśpiewywali sobie różne rzeczy, na bieżąco tworząc słowa. Wiele góralskich piosenek powstało właśnie w trakcie wykonywania codziennych obowiązków. Są one skoczne, zwykle radosne i bardzo rytmiczne – idealnie nadają się do zaintonowania w trakcie dłuższej wędrówki. Do tradycyjnych instrumentów muzycznych wykorzystywanych przez górali zaliczyć możemy: złóbcoki, basy, piszczałki, dudy czy trąby. Bardzo istotną rolę odgrywają także skrzypce oraz inne instrumenty smyczkowe.
Na Podhalu często spotkamy się również z ludowymi tańcami. Jednym z nich jest oczywiście słynny Zbójnicki, który dzieli się na: zbójnicki solowy, juhaski, dwójki oraz czwórki. Na Podhalu tańczy się również taniec Góralski. Tańce te odznaczają się żywym tempem, dynamizmem, licznymi skokami, przeskokami i przytupami – tańcząc po góralsku można spalić całkiem sporą liczę kalorii w krótkim czasie, a biorąc pod uwagę góralskie jadło, jest to wręcz wskazane. Dlatego w karczmach góralskich nieodzownym elementem jest skoczna muzyka, tańce i dobra zabawa.
Folklor góralski w jadłospisie
Przejawem folkloru mogą być także regionalne kulinaria. Prawdziwym skarbem Podhala są oczywiście oscypki, czyli wędzone sery przygotowywane z mleka owczego. Biorąc pod uwagę, że oscypek ma status Chronionej Nazwy Pochodzenia i musi spełniać określone wymogi, podobne produkty często są sprzedawane pod innymi nazwami, np.: góralskie serki czy scypki. Smakują one jednak tak samo, jak oscypki. Tradycyjny oscypek ma kształt wrzeciona. Wyróżnić możemy także redykołki (małe, okrągłe serki) oraz gołki (walcowate sery wytwarzane z mleka krowiego).
Podhalańska kuchnia to nie tylko oscypek. Jedną z najbardziej popularnych zup dla tego regionu jest oczywiście kwaśnica zbliżona do kapuśniaku. Popularnym dodatkiem do mięs są natomiast hałuski, czyli kluski wytwarzane z utartych ziemniaków łączonych z krochmalem. Z gruli (ziemniaków) wytwarzane są także moskole, czyli placki ziemniaczane pieczone na blasze. Często są one podawane np. z bryndzą. W góralskich karczmach spotkamy się również z gołąbkami, bigosem, kotletami jagnięcymi, potrawami z ryb i dziczyzny oraz oczywiście z regionalnym piwem.
Góralskie rękodzieło
Prawdziwi górale muszą być ludźmi wszechstronnie uzdolnionymi. Biorąc pod uwagę, że na Podhalu wiele rzeczy wykonuje się samodzielnie, chłopcy od najmłodszych lat pomagali swoim ojcom w wykonywaniu różnych zadań, nabywając umiejętności technicznych. Rękodzieło rozwijało się także w związku z codziennym trybem życia górala. Juhasi spędzali dużo czasu na wypasie owiec i czas ten wypełniali sobie muzyką, ale również rękodziełem, głównie wytwarzaniem prostych przedmiotów z drewna. A zatem, rękodzieło typowe dla Podhala możemy uznać za folklor góralski. W sklepach z pamiątkami możemy spędzić naprawdę wiele czasu, zwłaszcza, jeśli trafimy do sklepu, którego właściciel ręcznie wykonuje produkty dostępne w asortymencie.
Góralskie kobiety zawsze były bardzo zapracowane, ale w okresie zimowym, podczas długich i mroźnych wieczorów miały w końcu trochę czasu dla siebie. Wolny czas często wypełniano haftowaniem. W hafcie podhalańskim spotkamy się z kolorowymi kwiatami oraz wspomnianą już parzenicą. To kolejny ważny przejaw góralskiego folkloru w rękodziele. Kobiety chętnie wytwarzały także leluje, czyli wycinanki papierowe o jednoosiowej, symetrycznej budowie w formie drzewka.
Architektura podhalańska
Tradycyjne góralskie domy są budowane z drewna. Odznaczają się ciekawą bryłą zakończoną stromym dachem spadzistym z lukarnami. Domy są wznoszone na kamiennej podmurówce, której wysokość zależy od warunków gruntowych panujących w danym terenie. Strome dachy są odpowiedzią na obfite opady śniegu – ich usytuowanie sprawia, że śnieg samodzielnie osuwa się z dachu, nie stanowiąc nadmiernego obciążenia dla konstrukcji. Podhalańskie domy zachwycają licznymi ozdobami: krokwiami, pazdurami, słoneczkami, płazami.
Ogromny wpływ na współczesny kształt architektury podhalańskiej miał Stanisław Witkiewicz, którego uznaje się za twórcę stylu zakopiańskiego. Witkiewicz był autorem takich projektów, jak chociażby: Willa Koliba, Willa pod Jedlami, Willa Korwinówka, Willa Zofiówka, Willa Konstantynówka, Willa Ślimak, Chałupa pod Wykrotem, Sanatorium Dra Hawranka czy też słynna Kaplica Jaszczurówka. Omawiając folklor góralski nie sposób nie wspomnieć o Stanisławie Witkiewiczu juniorze, posługującym się pseudonimem „Witkacy”. Był on zasłużonym pisarzem, malarzem, fotografikiem i dramaturgiem.
W jaki sposób można zgłębiać folklor góralski?
Wiele osób udaje się na Podhale z myślą o górskich wyprawach. Pogoda w górach jest jednak bardzo kapryśna i trzeba liczyć się z tym, że w czasie dłuższego pobytu przynajmniej kilka dni nie pozwoli na bezpieczne wędrowanie w górach. Przy złej pogodzie na pewno warto zainteresować się właśnie góralskim folklorem. Można go poznawać na różne sposoby. W Zakopanym oraz w innych okolicznych miastach spotkamy się z licznymi muzeami, w których można poszerzyć swoją wiedzę na temat kultury podhalańskiej. Regularnie odbywają się także festiwale oraz inne wydarzenia okolicznościowe, na których można posłuchać góralskiej muzyki i obejrzeć tradycyjne góralskie tańce. Na pewno warto także odwiedzić sklepy lokalnych górali trudniących się rękodziełem.
